2. "Η ολοκλήρωση" του καπιταλισμού και τα "νέα φαινόμενα"

Η επιτάχυνση της επιστημονικής και τεχνικής προόδου μετά το Β' παγκόσμιο πόλεμο επέφερε τεράστιες αλλαγές σε όλο το φάσμα των παραγωγικών δυνάμεων ή - ακριβέστερα - επέφερε αλλεπάλληλες, διαρκώς διευρυνόμενες κι επιταχυνόμενες αλλαγές στις παραγωγικές δυνάμεις. Αυτές οι αλλαγές με διάφορους τρόπους επιτάχυναν τη διεθνοποίηση της παραγωγής και του κεφαλαίου, οδήγησαν στη παραπέρα διεθνοποίηση της οικονομικής ζωής και σε αναδιαρθρώσεις των παραγωγικών σχέσεων, πρώτα απ' όλα του μονοπωλιακού κεφαλαίου και της κρατικομονοπωλιακής ρύθμισης.

Η γρήγορη αύξηση του όγκου της βιομηχανικής παραγωγής ήταν το πιο άμεσο αποτέλεσμα της επιστημονικοτεχνικής προόδου, όχι όμως και το πιο χαρακτηριστικό στοιχείο της μεταπολεμικής ανάπτυξης των μεγάλων καπιταλιστικών χωρών. Η αύξηση αυτή ήταν πολύ πιο γρήγορη σε δυναμικούς τεχνολογικά κλάδους παραγωγής και επιχειρήσεις και ήταν τέτοιου βαθμού, ώστε τα όρια της εθνικής αγοράς ήταν εξ αρχής πολύ στενά για τους κλάδους αυτούς. Αυτό γίνεται φανερό από το γεγονός ότι οι ρυθμοί αύξησης του παγκόσμιου εμπορίου είναι μεγαλύτεροι από τους ρυθμούς αύξησης της βιομηχανικής παραγωγής, αφού το ειδικό βάρος των παραπάνω κλάδων στη βιομηχανική παραγωγή διαρκώς αυξάνει και τα αντίστοιχα προϊόντα είναι κυρίως εξαγώγιμα. Η οικονομία των καπιταλιστικών χωρών όλο και περισσότερο εξαρτάται από την παγκόσμια αγορά. Κάτω από την επίδραση της επιστημονικοτεχνικής προόδου όλο και μεγαλύτερο μέρος της βιομηχανικής παραγωγής κατευθύνεται σε εξωτερικές αγορές. Αυτό είναι το κυριότερο χαρακτηριστικό της ανάπτυξης.

Ένα άλλο χαρακτηριστικό της μεταπολεμικής ανάπτυξης είναι ότι οι αναπτυγμένες χώρες γίνονται βασικοί παραγωγοί και βασικοί καταναλωτές, δηλαδή αναπτύσσεται κυρίως το εμπόριο μεταξύ των αναπτυγμένων χωρών. Αντίστοιχη τάση εμφανίζεται και στην εξαγωγή κεφαλαίου με τη μορφή άμεσων επενδύσεων, δηλαδή το κεφάλαιο που εξάγεται για επενδύσεις στο εξωτερικό κατευθύνεται κυρίως σε αναπτυγμένες χώρες.ⁱ Η αυξημένη κινητικότητα του κεφαλαίου μεταξύ των αναπτυγμένων χωρών προωθεί την αλληλοδιαπλοκή κεφαλαίων - εισαγόμενου και ντόπιου - σ' όλον τον αναπτυγμένο κόσμο.

Βασικό στοιχείο των μεγάλων αλλαγών στη διάρθρωση της παραγωγής και της ανταλλαγής είναι η άνοδος του οικονομικού ρόλου της επιστήμης ως παραγωγικής δύναμης. Η ανάγκη για γρήγορη αφομοίωση των επιστημονικών ανακαλύψεων καθώς και για άμεση σύνδεση της έρευνας με την παραγωγική διαδικασία ωθεί στη μεγαλύτερη συγκέντρωση και συγκεντροποίηση του κεφαλαίου. Η διαδικασία αυτή είναι προοδευτική, γιατί συνεχώς αυξάνονται τα έξοδα της ερευνητικής διαδικασίας και της εφαρμογής των αποτελεσμάτων της στη διάρθρωση και οργάνωση της παραγωγής. Η πολυπλοκότητα του βιομηχανικού εξοπλισμού και των τεχνολογικών δεδομένων αυξάνει και παράλληλα ο ρυθμός ανανέωσής τους γίνεται όλο και πιο γρήγορος. Αυτό οδηγεί σε ακόμα μεγαλύτερη αύξηση των διεθνών ανταλλαγών.

Στην αύξηση της διεθνούς ανταλλαγής καταναλωτικών προϊόντων επιπροστίθεται η μεγάλη αύξηση της διεθνούς ανταλλαγής τεχνολογικού εξοπλισμού καθώς και επιστημονικοτεχνικών γνώσεων, πατεντών κτλ. Η αυξημένη ανταλλαγή - στο εσωτερικό των χωρών και διεθνώς - οδηγεί στην ανάπτυξη του τριτογενούς τομέα, των υπηρεσιών, ωθεί στη συγκέντρωση και συγκεντροποίηση κεφαλαίου και σ' αυτόν τον τομέα, καθώς και σε εξαγωγή κεφαλαίου που κατευθύνεται σε αυτόν τον τομέα.ⁱⁱ

Για όλους τους παραπάνω λόγους η επιστημονικοτεχνική πρόοδος δημιούργησε την ανάγκη ανάπτυξης διαφόρων διεθνών οικονομικών σχέσεων. Αλλά παράλληλα δημιούργησε και πολλές προϋποθέσεις για την ανάπτυξή τους, αυξάνοντας συνεχώς τις δυνατότητες διεθνούς επικοινωνίας. Οι βελτιώσεις σ' όλα τα μέσα μεταφοράς, οι τηλεπικοινωνίες, οι νέες τεχνολογίες επέτρεψαν τη δημιουργία ενός πολυδαίδαλου διεθνούς δικτύου επικοινωνίας, που απλώνεται σ' ολόκληρο τον πλανήτη.

Οι παραπάνω τάσεις της ανάπτυξης επέδρασαν σε μεγάλο βαθμό στο καπιταλιστικό σύστημα, οδήγησαν σε αναπροσαρμογές των παραγωγικών σχέσεων. Αυτές οι αλλαγές δεν λύνουν καμιά από τις αντιθέσεις που αναπτύσσονται λόγω της ιστορικά ξεπερασμένης ιδιωτικής ιδιοκτησίας. Από την άλλη, κάθε οικονομικοκοινωνικός σχηματισμός δεν είναι ένα στερεότυπο. Όπως έγραψε ο Μαρξ, δεν είναι στερεό κρύσταλλο, αλλά ζωντανός οργανισμός. Επιδέχεται αλλαγές και υπάρχει μέσα από συνεχείς αλλαγές.

Άμεση έκφραση της προσαρμογής του μονοπωλιακού κεφαλαίου στις νέες συνθήκες που διαμόρφωσε η επιστημονικοτεχνική πρόοδος είναι η επιτάχυνση της συγκέντρωσης και συγκεντροποίησής του. Ο ανταγωνισμός μεταξύ των μονοπωλίων όλο και πιο πολύ επικεντρώνεται στην ικανότητα εξασφάλισης μεγάλης κλίμακας παραγωγής, στη γρήγορη αφομοίωση των νέων τεχνολογιών, στη διαρκή αλλαγή και διεύρυνση των παραγόμενων προϊόντων και κυρίως στην ικανότητα να εξαλείφεται η επίδραση των διακυμάνσεων της ζήτησης, που είναι ιδιαίτερα μεγάλες στην παγκόσμια αγορά. Έτσι, η τάση συγκέντρωσης και συγκεντροποίησης κεφαλαίου κατευθύνεται στη δημιουργία μεγάλων βιομηχανικών συγκροτημάτων μέσα από συγχωνεύσεις και "καταβροχθίσεις" και παράλληλα στη σύσταση πολυκλαδικών μονοπωλίων μέσα από εξαγορές επιχειρήσεων. Τα μονοπώλια αυτά κυριαρχούν πλήρως στην εθνική οικονομία μέσα από ένα πολύπλοκο δίκτυο συμφωνιών, σχέσεων εξάρτησης και ελέγχου μικρότερων επιχειρήσεων. Επιπλέον τέτοια μονοπώλια έχουν εξαρχής ως χώρο αναφοράς τους τη διεθνή αγορά. Έτσι, ένα από τα πιο χαρακτηριστικά φαινόμενα των προηγούμενων δεκαετιών ήταν η δημιουργία και επέκταση των πολυεθνικών εταιρειών. Η δημιουργία πολυεθνικών είναι πλέον η βασική μορφή ιδιωτικών επενδύσεων στο εξωτερικό. Ένα όλο και πιο μεγάλο μέρος του μονοπωλιακού κεφαλαίου των ιμπεριαλιστικών χωρών μετατρέπεται σε διεθνή μονοπώλια.ⁱⁱⁱ

Ως προς την προέλευση των κεφαλαίων και τη μορφή οργάνωσης των σύγχρονων διεθνών μονοπωλίων πρέπει να επισημάνουμε μερικά βασικά στοιχεία. Κυριαρχούν σαφώς τα πολυεθνικά μονοπώλια και όχι τα διεθνικά. Επίσης οι περισσότερες διεθνείς μονοπωλιακές ενώσεις συνήθως προέρχονται από τη συνένωση μονοπωλίων στα πλαίσια μιας εθνικής αγοράς, είναι δηλαδή η διεθνής δραστηριότητα εθνικών μονοπωλιακών ενώσεων. Φυσικά έχουν πλέον δημιουργηθεί και πολλές διεθνείς μονοπωλιακές ενώσεις με συνένωση κεφαλαίων από διάφορες χώρες προέλευσης. Ως προς τη μορφή οργάνωσης των διεθνών μονοπωλιακών ενώσεων σαφώς κυριαρχούν τα διεθνή τραστ και κοντσέρν, ενώ ιδιαίτερα στους κλάδους πρώτων υλών κυριαρχούν τα καρτέλ. Πολύ περιορισμένο είναι το φαινόμενο δημιουργίας διεθνών κογκλομεράτ (τα οποία ανταποκρίνονται περισσότερο στην έννοια των "πολυεθνικών πολυκλαδικών μονοπωλίων").

Τα σύγχρονα λοιπόν διεθνή μονοπώλια προέρχονται κυρίως από την ανάπτυξη της διεθνούς δραστηριότητας των εθνικών μονοπωλίων των μεγάλων καπιταλιστικών χωρών και πολύ λιγότερο από τη συγχώνευση κεφαλαίων διαφόρων χωρών προέλευσης. Η πολυεθνικότητά τους έχει κυρίως να κάνει με τη δραστηριότητά τους στη διεθνή αγορά κι όχι με την περίπλεξη κεφαλαίων. Η πολυκλαδικότητά τους είναι αυξημένη, με κυρίαρχη όμως μορφή το κοντσέρν. Αντίστοιχα πρέπει να συμπεράνουμε ότι με τον όρο "διεθνές χρηματιστικό κεφάλαιο" ή "πολυεθνικό κεφάλαιο" εννοείται το σύνολο των εθνικών χρηματιστικών ομάδων των μεγάλων καπιταλιστικών χωρών με τις δραστηριότητές τους στο εξωτερικό.

Οι διεθνείς μονοπωλιακές ενώσεις παίζουν σημαντικό ρόλο στην επιτάχυνση της διεθνοποίησης της οικονομικής ζωής. Εισβάλλοντας σε πολλούς κλάδους των περισσότερων καπιταλιστικών χωρών επιβάλλουν τη γενική ομογενοποίηση των όρων ανταγωνισμού και επιπλέον μεταφέρουν στο εξωτερικό το σύνολο ή μέρος της παραγωγικής και τεχνολογικής τους διάρθρωσης. Αποτελούν το βασικό δρόμο διακλαδικής και ενδοκλαδικής εξειδίκευσης των διαφόρων χωρών, προκαλούν έτσι το βάθεμα του διεθνούς καταμερισμού εργασίας, τη διεθνοποίηση της παραγωγής. Θα λέγαμε πως τραβούν στη διεθνοποίηση το σύνολο των καπιταλιστικών χωρών και των επιχειρήσεων επιβάλλοντας τους όρους και τις συνθήκες της παγκόσμιας αγοράς. Με τις διάφορες μεταξύ πολυεθνικών και εθνικών μονοπωλίων ανταλλαγές, συνεργασίες, συμφωνίες καθώς και μέσω του αυξημένου ρόλου των πολυεθνικών μονοπωλίων στη διεθνή χρηματική κυκλοφορία δημιουργούνται πολυάριθμα νήματα που συνδέουν τις οικονομίες των καπιταλιστικών χωρών. Μέσω της δράσης των διεθνών μονοπωλίων παίρνει υπόσταση η παγκόσμια οικονομία και δημιουργείται η ανάγκη διεθνούς οικονομικής ρύθμισης.

Όμως σχετικά με το ρόλο των σύγχρονων διεθνών μονοπωλιακών ενώσεων και τη σχέση τους με τις διαδικασίες καπιταλιστικής ολοκλήρωσης υπάρχουν διάφορες εικασίες, στις οποίες στηρίχθηκαν θεωρίες για το "νέο στάδιο", το "μετα-ιμπεριαλιστικό" γενικά στάδιο του καπιταλισμού. Παλιότερα κυριάρχησε στην Αριστερά η λεγόμενη "γραμμική" αντίληψη για την εξέλιξη της μονοπώλησης. Αυτή η αντίληψη προέβλεπε τη συνεχώς επιταχυνόμενη αύξηση της μονοπώλησης, τη δημιουργία όλο και μεγαλύτερων διεθνών μονοπωλιακών ενώσεων, που θα εξαφάνιζαν τον ανταγωνισμό και θα επέβαλαν την παγκόσμια κυριαρχία τους. Δυστυχώς τέτοια αντίληψη διέκρινε και πολλές αναλύσεις μαρξιστών των προηγούμενων δεκαετιών, παρά τους όρκους πίστης τους στο λενινισμό. Όμως δεν διεκδικούν οι μαρξιστές την πατρότητα αυτής της αντίληψης, αλλά η αστική οικονομική επιστήμη. Οι προβλέψεις διαφόρων αστών οικονομολόγων τη δεκαετία του '70 ήταν ότι πριν το 2000 η παγκόσμια βιομηχανία θα ήταν υπό τον έλεγχο λίγων εκατοντάδων πολυεθνικών. Προέβλεπαν ότι το 1985 περίπου 600 πολυεθνικές θα είχαν τον έλεγχο του 75% της παγκόσμιας βιομηχανικής παραγωγής.^iv Στην πραγματικότητα το 1985 περίπου 11000 πολυεθνικές έλεγχαν μόνο το 40% της παγκόσμιας βιομηχανικής παραγωγής. Η αύξηση της μονοπώλησης είναι σημαντικά βραδύτερη από την τότε προβλεπόμενη, ενώ παράλληλα πολλαπλασιάστηκε ο αριθμός των πολυεθνικών εταιρειών, από 7000 το 1970 σε 35000 το 1990.^v

Η απολυτοποίηση της αυξητικής τάσης στη μονοπώληση της παγκόσμιας αγοράς και η μηχανιστική αντιστοίχηση οικονομίας - πολιτικής χαρακτηρίζουν τις θεωρίες για την κυριαρχία των "πολυεθνικών πολυκλαδικών" ή "διεθνικών" μονοπωλίων και τη δημιουργία υπερεθνικών "καπιταλιστικών ολοκληρώσεων". Τέτοιες θεωρίες, που βασικά στηρίζονται σε υποθέσεις και μια ακατάσχετη μελλοντολογία που λίγο απέχει απ' την "επιστημονική φαντασία", αγνοούν βασικά στοιχεία της λενινιστικής ανάλυσης για τον ιμπεριαλισμό.

1) Τα μονοπώλια δεν καταργούν τον ελεύθερο συναγωνισμό. Είναι η άμεση αντίθεσή του στη βάση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. "Ο ελεύθερος συναγωνισμός είναι η βασική ιδιότητα του καπιταλισμού και της εμπορευματικής παραγωγής γενικά. Το μονοπώλιο είναι η άμεση αντίθεση του ελεύθερου συναγωνισμού. (...) Ταυτόχρονα τα μονοπώλια, ξεπηδώντας από τον ελεύθερο συναγωνισμό, δεν τον καταργούν, μα υπάρχουν πάνω σ' αυτόν και δίπλα σ' αυτόν, γεννώντας έτσι μια σειρά οξείες και βίαιες αντιθέσεις, προστριβές, συγκρούσεις."^vi Δεν υπάρχουν σινικά τείχη μεταξύ μονοπώλησης και ελεύθερου συναγωνισμού, δεν σταμάτησε ποτέ ο ελεύθερος συναγωνισμός να γεννά το μονοπώλιο. Νέα μονοπώλια μπαίνουν στον αγώνα για το μοίρασμα της παγκόσμιας αγοράς και οξύνουν τις συγκρούσεις μεταξύ των μονοπωλίων.

2) Η τάση προς την απόλυτη μονοπώληση δεν μπορεί να ολοκληρωθεί. "Δεν χωράει αμφιβολία ότι η εξέλιξη γίνεται με κατεύθυνση προς ένα ενιαίο παγκόσμιο τραστ, που καταβροχθίζει όλες χωρίς εξαίρεση τις επιχειρήσεις και όλα χωρίς εξαίρεση τα κράτη. Η εξέλιξη όμως προχωρεί προς αυτή την κατεύθυνση κάτω από τέτιες συνθήκες, με τέτιο ρυθμό, μέσα σε τέτιες αντιθέσεις, συγκρούσεις και κλονισμούς - που δεν είναι καθόλου μόνο οικονομικοί, αλλά είναι και πολιτικοί, εθνικοί κτλ. κτλ. - έτσι που οπωσδήποτε πριν φτάσουν τα πράγματα σ' ένα παγκόσμιο τραστ, πριν την "υπεριμπεριαλιστική" παγκόσμια ένωση των εθνικών χρηματιστικών κεφαλαίων, ο ιμπεριαλισμός θα πρέπει να χρεοκοπήσει αναπόφευκτα, ο καπιταλισμός θα μετατραπεί στο αντίθετό του."^vii Δεν είναι δυνατό να εξετάσουμε την τάση προς μονοπώληση της παγκόσμιας αγοράς ξεκομμένη από τις αντιφάσεις του ιμπεριαλισμού, κυρίως την ανισομετρία στην ανάπτυξη. Πολύ περισσότερο δεν είναι δυνατό να θεωρήσουμε την "ολοκλήρωση" του καπιταλισμού ένα "καθαρά οικονομικό" φαινόμενο, σαν υπέρβαση των ενδοϊμπεριαλιστικών αντιθέσεων μέσα από τη συγχώνευση κεφαλαίων. Οι αντιθέσεις, οι συγκρούσεις, οι κρίσεις στον ιμπεριαλισμό δεν είναι καθόλου μόνο οικονομικές.

Τη "γραμμική" και αφηρημένη αντίληψη της τάσης προς μονοπώληση της διεθνούς οικονομίας συμπληρώνουν συνήθως αντιλήψεις που ερμηνεύουν λανθασμένα το ρόλο του αστικού κράτους στον ιμπεριαλισμό και ειδικότερα αγνοούν ή συσκοτίζουν το ρόλο που αυτό καλείται να παίξει από δω και μπρος - μετά τον κεϋνσιανισμό - στην παγκόσμια οικονομία και πολιτική. Ένα βασικό λάθος σχετικά με το ρόλο του αστικού κράτους στον ιμπεριαλισμό γίνεται με την παρακάτω περιοδολόγηση της εξέλιξης του ιμπεριαλισμού, που τυγχάνει σήμερα ευρύτερης αποδοχής: 1891 - 1913, ιδιωτικομονοπωλιακός καπιταλισμός, 1914 - 1973, κρατικομονοπωλιακός καπταλισμός, 1973 - νέο στάδιο του καπιταλισμού ή νέα φάση του ιμπεριαλισμού (εδώ οι απόψεις διαφέρουν κατά πολύ).

Στο 1973 αντιστοιχεί ένα βασικό σημείο της εξέλιξης του ιμπεριαλισμού, η χρεοκοπία της μεταπολεμικής κρατικομονοπωλιακής ρύθμισης, του λεγόμενου κεϋνσιανισμού. Όμως ο κρατικομονοπωλιακός καπιταλισμός δεν ήταν μια εφεύρεση του Κέυνς, αλλά ένα χαρακτηριστικό του τελευταίου σταδίου του καπιταλισμού, του ιμπεριαλισμού. Για να ακριβολογούμε είναι το φυσικό επακόλουθο του μονοπωλιακού καπιταλισμού. Αυτή ήταν η άποψη του Λένιν, που πρώτος επισήμανε πώς συνυφαίνεται η δύναμη των μονοπωλίων με αυτή του αστικού κράτους μέσω της παρέμβασης του τελευταίου στην οικονομία. Στα 1916 παρουσιάζοντας το ρόλο των κρατικών μονοπωλίων πετρελαίου και ηλεκτρισμού στη Γερμανία, έγραφε: "Βλέπουμε εδώ παραστατικά πώς περιπλέκονται και γίνονται ένα στην εποχή του χρηματιστικού κεφαλαίου τα ιδιωτικά και τα κρατικά μονοπώλια, πώς και τα πρώτα και τα δεύτερα αποτελούν στην πραγματικότητα απλώς χωριστούς κρίκους του ιμπεριαλιστικού αγώνα που γίνεται ανάμεσα στους μεγαλύτερους μονοπωλητές για το μοίρασμα του κόσμου."^viii Αυτός στα 1917 προσδιόρισε τη θέση του κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού στην ιστορική εξέλιξη. "Ο ιμπεριαλιστικός πόλεμος είναι η παραμονή της σοσιαλιστικής επανάστασης. Κι αυτό όχι μόνο γιατί ο πόλεμος γεννάει με τις φρίκες του την προλεταριακή εξέγερση - καμιά εξέγερση δεν θα δημιουργήσει το σοσιαλισμό, αν δεν έχει ωριμάσει οικονομικά - αλλά και γιατί ο κρατικομονοπωλιακός καπιταλισμός είναι η πληρέστερη υλική προετοιμασία του σοσιαλισμού, είναι τα πρόθυρά του, είναι το σκαλοπατάκι εκείνο της ιστορικής κλίμακας, που ανάμεσα σ' αυτό και στο σκαλοπατάκι που λέγεται σοσιαλισμός, δεν υπάρχουν άλλα ενδιάμεσα σκαλοπάτια."^ix

Ο διαχωρισμός των δύο πρώτων δεκαετιών (1891 - 1913) στην εξέλιξη του ιμπεριαλισμού, έχει μόνο ένα ιστορικό νόημα. Πρόκειται για την περίοδο διαμόρφωσης των βασικών χαρακτηριστικών του ιμπεριαλισμού, μεταξύ αυτών και της κρατικής παρέμβασης στην οικονομία. Ο Α' παγκόσμιος πόλεμος επιτάχυνε πολύ την πορεία της διεύρυνσης και του βαθέματος της κρατικής παρέμβασης, η οποία όμως είχε αρχίσει μια δεκαετία νωρίτερα από το 1913, από τότε που τα μονοπώλια έχουν κατακτήσει την κυριαρχία στην οικονομία. Γι' αυτό το 1913 σχηματικά χρησιμοποιείται ως σημείο εμφάνισης του κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού. Όμως το 1973 ως σημείο μετάβασης από τον κρατικομονοπωλιακό καπιταλισμό σε "νέο στάδιο" ή "νέα φάση" δεν είναι απλώς μια λανθασμένη προσέγγιση, αλλά μια λανθασμένη υπόθεση. Μερικοί φαντάζονται πως με τη χρεοκοπία του κεϋνσιανισμού, αναιρείται ο εθνικός κρατικομονοπωλιακός καπιταλισμός και πως η οικονομική ρύθμιση θα είναι πλέον υπερεθνική. Δηλαδή, ότι το εθνικό κράτος χάνει τον οικονομικό του ρόλο.

Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της κεϋνσιανιστικής ρύθμισης, ειδικότερα η μεγάλη έκταση του κρατικού τομέα της οικονομίας και ο αυξημένος κοινωνικός ρόλος του κράτους, οδηγούν πολλούς στο συμπέρασμα πως ο κρατικομονοπωλιακός καπιταλισμός καταργείται μαζί με την αναίρεση της συγκεκριμένης ρύθμισης. Η χρεοκοπία του κεϋνσιανισμού και η επικράτηση των νεοσυντηρητικών απόψεων συμπίπτει - καθόλου τυχαία - με την επιβολή υπερεθνικών ρυθμίσεων, ιδιαίτερα στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Ένωσης, στην κρατική οικονομική πολιτική, γι' αυτό είναι εύκολο να καταλήξει κανείς στο βεβιασμένο συμπέρασμα πως η νεοσυντηρητική ρύθμιση της οικονομίας αντιστοιχεί σε ένα νέο "διεθνικό" ή "υπερεθνικό" καπιταλισμό, ενώ η κεϋνσιανιστική αντιστοιχούσε στον εθνικό κρατικομονοπωλιακό καπιταλισμό.^x

Μια τέτοια αντιστοίχηση προσπερνά στην ουσία το ζήτημα της βαθύτερης σχέσης που υπάρχει μεταξύ της ανάγκης αλλαγής της κρατικομονοπωλιακής ρύθμισης και των σύγχρονων "καπιταλιστικών ολοκληρώσεων", θεωρώντας ως "ηθικό αυτουργό" και των δύο φαινομένων τα πολυεθνικά μονοπώλια, που οδηγούν τον καπιταλισμό σε "νέο στάδιο" ή "νέα φάση".^xi Το ζήτημα της ερμηνείας των νέων φαινομένων δεν απαντιέται όμως με το να τα τιτλοφορούμε συλλήβδην "νέα φάση του καπιταλισμού", απλώς το αποφεύγουμε. Παρόμοιες απόψεις αναφέρονται στα πολυεθνικά μονοπώλια σαν να πρόκειται για μια νέα ποιότητα μονοπωλίου, για το οποίο δεν ισχύει ο νόμος της ανισόμετρης ανάπτυξης και όλα όσα συνεπάγεται η δράση αυτού του νόμου στον ιμπεριαλισμό, χωρίς να μπαίνουν στον κόπο να μας εξηγήσουν γιατί και πώς έπαψε να ισχύει αυτός ο νόμος, που είναι σύμφωνα με το Λένιν "απόλυτος νόμος του καπιταλισμού". Οι θεωρίες αυτές απέχουν πολύ από την πραγματικότητα. Η νεοσυντηρητική ρύθμιση είναι μια νέα κρατικομονοπωλιακή ρύθμιση. Αυτό και γιατί το εθνικό κράτος δεν χάνει μ' αυτή τη ρύθμιση τον οικονομικό του ρόλο, απλώς αλλάζει αυτός ο ρόλος, και γιατί οι "καπιταλιστικές ολοκληρώσεις" δεν οδηγούν σε νέο υπερεθνικό κράτος.