Στο πρώτο μέρος του άρθρου που δημοσιεύτηκε στο προηγούμενο φύλλο, εξετάστηκαν τα κριτήρια ταξικής ένταξης και η σκέψη του Μαρξ σε σχέση με το ζήτημα, ενώ απαντήθηκαν συγχύσεις και ερωτήματα που είναι πλατιά διαδεδομένες στην Aριστερά. Στο δεύτερο μέρος που δημοσιεύεται στο παρόν φύλλο εξετάζουμε τις τάξεις στη σημερινή κοινωνία, την ταξική κινητικότητα και τους νόμους που τη διέπουν, καθώς και την ιστορική αποστολή της εργατικής τάξης.

 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~

Η κοινωνική πραγματικότητα είναι πάντα πολύ πιο περίπλοκη, σε σχέση με τις θεωρίες που προσπαθούν να την ερμηνεύσουν. Σε κάθε επιστήμη όμως, η διατύπωση μιας θεωρίας, δηλαδή ενός μοντέλου εξήγησης της πραγματικότητας, παίρνει υπ’ όψη τα κύρια στοιχεία του φαινομένου που εξετάζει. Η επιτυχία ενός επιστημονικού μοντέλου, εξαρτάται ακριβώς, από το κατά πόσο καταφέρνει να εντοπίσει τα βασικά στοιχεία του φαινομένου, ξεχωρίζοντάς τα από τα δευτερεύοντα. Κάθε μοντέλο δικαιώνεται ή απορρίπτεται, ανάλογα με το αν καταφέρνει να εξηγήσει με επάρκεια τα τωρινά και να προβλέψει τα μελλοντικά δεδομένα.

Τα ίδια ισχύουν και στη μελέτη της ανθρώπινης κοινωνίας. Από τη σκοπιά του διαλεκτικού υλισμού, η ανθρώπινη κοινωνία είναι το ανώτερο επίπεδο οργάνωσης της ύλης και όπως κάθε επίπεδο οργάνωσης της ύλης έχει τους δικούς της ιδιαίτερους νόμους που εξηγούν την κίνησή της.

Η πολύπλοκη ταξική διαστρωμάτωση της καπιταλιστικής κοινωνίας, η κοινωνική κινητικότητα και η βελτίωση ή η χειροτέρευση της θέσης τμημάτων του πληθυσμού ή ολόκληρων τάξεων, είναι φαινόμενα που στο προεπιστημονικό επίπεδο, στο επίπεδο της απλής παρατήρησης, φαίνεται αδύνατο να εξηγηθούν από γενικούς νόμους. Όμως, μέσα σε αυτή τη φαινομενικά χαώδη κατάσταση, είναι διακριτές οι τάσεις που επιβεβαιώνουν τους νόμους κίνησης της κοινωνίας, όπως αυτοί εξηγήθηκαν από τους θεμελιωτές του επιστημονικού σοσιαλισμού.

Οι βασικές κοινωνικές τάξεις, τα μεσαία στρώματα,

η ταξική κινητικότητα.

Οι βασικές αντίπαλες τάξεις του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής είναι η αστική και η εργατική. Στην αστική τάξη εντάσσονται οι κάτοχοι μέσων παραγωγής που μπορούν να πραγματοποιήσουν διευρυμένη αναπαραγωγή του κεφαλαίου τους (βιομήχανοι, εφοπλιστές, μεγαλοαγρότες, τραπεζίτες, μέτοχοι επιχειρήσεων, μεγαλοϊδιοκτήτες ακινήτων). Το εισόδημά τους προέρχεται από την εκμετάλλευση των εργαζόμενων τάξεων.

Στην εργατική τάξη εντάσσονται μισθωτοί εργαζόμενοι που ασκούν απλή εκτελεστική εργασία, το κύριο εισόδημά τους προέρχεται από την πώληση της εργατικής τους δύναμης και δεν υπερβαίνει κατά πολύ το μέσο εργατικό μισθό. Στην εργατική τάξη εντάσσονται μισθωτοί εργαζόμενοι που δουλεύουν στην υλική παραγωγή και παράγουν υπεραξία (βιομηχανικοί εργάτες, εργάτες γης, μισοπρολετάριοι της υπαίθρου, εργαζόμενοι στις μεταφορές και τις επικοινωνίες κλπ.), όπως και μισθωτοί εργάτες που βοηθούν στην πραγματοποίηση της υπεραξίας (εμποροϋπάλληλοι, τραπεζοϋπάλληλοι). Επίσης, εργαζόμενοι που απλά συμβάλλουν στην αύξηση του κέρδους του εργοδότη της (π.χ. εργαζόμενοι στον κλάδο της ψυχαγωγίας), κατώτεροι κρατικοί υπάλληλοι, καθώς και εργαζόμενοι που δεν πληρώνονται με κεφάλαιο, αλλά από το εισόδημα του εργοδότη τους (π.χ. οικιακοί βοηθοί).

Ανάμεσα στις δύο βασικές τάξεις, υπάρχουν τα μεσαία στρώματα. Στα παραδοσιακά μεσαία στρώματα (ΠΜΣ), ανήκουν οι κάτοχοι μέσων παραγωγής που δε μπορούν να πετύχουν διευρυμένη αναπαραγωγή του κεφαλαίου τους (π.χ. μεσαίοι αγρότες, μικροί έμποροι, επαγγελματίες κλπ.), ενώ στα νέα μισθωτά μεσαία στρώματα (ΝΜΜΣ) ανήκουν μισθωτοί εργαζόμενοι που η εργασία τους χαρακτηρίζεται σαν ενδιάμεση ή διευθυντική στον καταμερισμό εργασίας. Συνήθως, ο μισθός τους υπερβαίνει κατά πολύ το μέσο εργατικό μισθό, ιδιαίτερα στα διευθυντικά στελέχη.

Οι τάξεις βέβαια, δε χωρίζονται από απροσπέλαστα τείχη. Η ταξική κινητικότητα είναι υπαρκτή και «προς τα πάνω», και – κυρίως – «προς τα κάτω». Το ζήτημα αυτό, έχει απασχολήσει τη συζήτηση και στην Αριστερά, αλλά και ανάμεσα στους αστούς θεωρητικούς, ιδιαίτερα τις περασμένες δεκαετίες. Φαινόμενα όπως η άνοδος του βιοτικού επιπέδου της εργατικής τάξης, κάτω από την πίεση του κινήματός της πριν την κρίση του ’73 και η μείωση του αριθμού των χειρωνακτών εργατών, οδήγησε στη εμφάνιση θεωριών που υποστήριζαν ότι η εργατική τάξη τείνει να εξαφανιστεί και ότι τα μεσαία στρώματα αυξάνονται. Αυτές οι θεωρητικές κατασκευές, έχουν άμεση σχέση με λανθασμένες απόψεις που περιορίζουν την εργατική τάξη είτε στους χειρώνακτες εργάτες μόνο, είτε σε όσους παράγουν υπεραξία.

Η ταξική κινητικότητα έχει διαφορετικά χαρακτηριστικά. Εξετάζοντας την κοινωνική διαστρωμάτωση των καπιταλιστικών χωρών, σε βάθος χρόνου, επιβεβαιώνεται η μαρξιστική άποψη για τη συντριβή των μεσαίων στρωμάτων και την προλεταριοποίησή τους, ενώ την κοινωνική κατακρήμνιση δεν αποφεύγουν και αστικά στρώματα. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι οι αγρότες που κάποτε πλειοψηφούσαν στον οικονομικά ενεργό πληθυσμό και που αποτελούσαν τη συντριπτική πλειοψηφία των ΠΜΣ, δεν ξεπερνούν σήμερα το 2 με 3% του οικονομικά ενεργού πληθυσμού στις ανεπτυγμένες ιμπεριαλιστικές χώρες.

Η κινητικότητα «προς τα πάνω», είναι και αυτή υπαρκτή, αλλά πάντως πολύ πιο περιορισμένη, από όσο υποστηρίζουν διάφορες αστικές θεωρίες. Η βελτίωση του εισοδήματος και η βελτίωση του βιοτικού επιπέδου τμημάτων ή και του συνόλου των εργατών δεν συνιστά αλλαγή τάξης σε καμία περίπτωση. Στην πραγματικότητα, εμφανίζονται ατομικές περιπτώσεις κοινωνικής ανόδου που όμως δεν αναιρούν τη γενική τάση. Άλλωστε, η ικανότητα της αστικής τάξης να διατηρεί την κυριαρχία της, εξαρτάται και από το κατά πόσο είναι ικανή να εντάσσει στους κόλπους της τα «καλύτερα μυαλά» των κατώτερων τάξεων. Εκτός από την ανανέωση της αστικής τάξης, τέτοιες περιπτώσεις λειτουργούν και σαν «κοινωνικό παράδειγμα» των ευκαιριών που προσφέρει ο καπιταλισμός.

Συνολικά, τα στοιχεία επιβεβαιώνουν τους νόμους που διέπουν την ταξική κινητικότητα, όπως αυτοί εκφράστηκαν από το μαρξιστικό ρεύμα. Με βάση αυτούς, είναι νομοτελειακή η συμπίεση των μεσαίων στρωμάτων, η αύξηση της εργατικής τάξης και η πόλωση της κοινωνίας ανάμεσα στις δύο βασικές τάξεις του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής, την αστική και την εργατική.

Η ιστορική αποστολή της εργατικής τάξης

Εκτός από τις απόψεις που υποστήριζαν ότι η εργατική τάξη μειώνεται και τείνει να εξαφανιστεί, την ίδια περίοδο εμφανίστηκαν θεωρίες στα πλαίσια της Αριστεράς, που ορμώμενες από τα ίδια φαινόμενα, συμπέραιναν ότι η εργατική τάξη έχει ενσωματωθεί στο σύστημα και έχει χάσει τον επαναστατικό της ρόλο. Τα πολιτικά ρεύματα που επηρεάστηκαν από αυτές τις θεωρίες, αναζήτησαν το κοινωνικό υποκείμενο της επανάστασης σε άλλα στρώματα χωρίς αποτέλεσμα φυσικά.

Ο μαρξισμός αντίθετα, υποστήριξε ότι η εργατική τάξη είναι η πρωτοπόρα δύναμη που θα τραβήξει μπροστά το έργο της απελευθέρωσης της κοινωνίας και γι’ αυτό οι κλασσικοί μίλησαν για «την ιστορική αποστολή της εργατικής τάξης».

Αυτό γιατί, πέρα από το ότι είναι η κύρια εκμεταλλευόμενη τάξη της αστικής κοινωνίας, η τάξη που παράγει το συντριπτικό ποσοστό του κοινωνικού πλούτου και που μόνο αυτή μπορεί να επαναστατικοποιήσει τις σχέσεις παραγωγής, έχει μια ιστορική μοναδικότητα που δεν απαντάται σε καμία άλλη καταπιεζόμενη τάξη στην ιστορία:

Είναι η τάξη που αν κυριαρχήσει δεν μπορεί να επιβάλει τον δικό της τρόπο ιδιοποίησης του πλούτου όπως γινόταν στα προηγούμενα συστήματα (π.χ. φεουδαρχία, δουλοκτησία) από την τάξη η οποία από κυριαρχούμενη γινόταν κυρίαρχη. Είναι αναγκασμένη, καταργώντας τον τρόπο ιδιοποίησης της κυρίαρχης τάξης να καταργήσει και τον δικό της ιδιαίτερο τρόπο ιδιοποίησης.

Το επαναστατικό «είναι» της εργατικής τάξης, δεν συνεπάγεται ότι με κάποιο αυτόματο τρόπο, θα κατακτηθεί από τους εργάτες η επαναστατική συνείδηση. Η συνείδηση δεν καθορίζεται με κάποιο γραμμικό και αυτόματο τρόπο από το «είναι», αλλά μόνο σε «τελική ανάλυση». Η γραμμική σχέση «είναι» και συνείδησης, ήταν άποψη του σοβιετικού μαρξισμού, που όμως οδηγεί σε αδιέξοδο. Κι αυτό γιατί, αν δεχτούμε αυτή τη θέση, τότε η κυριαρχία των αστικών αντιλήψεων στην εργατική συνείδηση, μπορεί να σημαίνει μόνο ότι το «είναι» της τάξης δεν είναι επαναστατικό κι επομένως η μαρξιστική θεωρία είναι εντελώς λάθος.

Όμως, οι δυνατότητες που καθορίζονται από τις υλικές συνθήκες, δεν πραγματοποιούνται ανεξάρτητα από τη δράση των ανθρώπων. Και οι Μαρξ και Ένγκελς έβλεπαν τις νομοτέλειες, τους νόμους κίνησης της κοινωνίας, σε στενή διαλεκτική σχέση με αυτή τη δράση. Με αυτόν τον τρόπο θα πρέπει να βλέπουμε τις κοινωνικές νομοτέλειες, τους αντικειμενικούς νόμους κίνησης της κοινωνίας. Με αυτόν τον τρόπο και την «ιστορική αποστολή της εργατικής τάξης» και την απελευθέρωση της κοινωνίας από την εκμετάλλευση.

Γι αυτό «καθήκον της θεωρητικής έκφρασης του προλεταριακού κινήματος, του επιστημονικού σοσιαλισμού, είναι να εξερευνήσει τους ιστορικούς όρους και επομένως την ίδια τη φύση αυτής της κοσμοαπελευθερωτικής πράξης και έτσι να κάνει συνείδηση στην προορισμένη για δράση και σήμερα καταπιεζόμενη τάξη τους όρους και τη φύση της δράσης της» (Ένγκελς-Η εξέλιξη του σοσιαλισμού από ουτοπία σε επιστήμη).